Sông Gianh được bắt nguồn từ khu vực núi Cô Pi cao 2,017m thuộc dãy Trường Sơn. Thượng nguồn thuộc 2 xã Dân Hóa, Trọng Hóa thuộc huyện Minh Hóa. Nơi đây có nhiều tộc người sinh sống như Mày, Thổ, Nguồn, Trì, Kinh sinh sống. Khởi nguồn của sông gianh là khe nước Rụng, theo người dân địa phương thì từ đỉnh Cô Pi có vô số giọt nước nhỏ như sương “rụng xuống” tạo thành suối nguồn. Khu vực suối đầu nguồn đó người ta gọi là Rào Nậy (Rào có nghĩa là sông, suối, kênh. Nậy có nghĩa là lớn). Rào Nậy được hiểu là dòng sông, dòng suối lớn. Các bà con dân tộc ở đây xem nơi đây là chốn linh thiêng, là nơi giao thoa của đất trời.

Dòng sông có chiều dài khoảng 160km, diện tích lưu vực đạt 4.680 km2 và độ cao trung bình đạt 360m. đi qua địa phận các huyện Minh Hóa, Tuyên Hóa, Bố Trạch, Quảng Trạch và thị xã Ba. Đồn. Sông Gianh phát nguyên từ bốn đầu nguồn: Nguồn Son, nguồn Nan, nguồn Trổ và nguồn Nậy. Sông Gianh lòng sông sâu, lượng nước chảy mạnh, bắt đầu từ rừng núi Trường Sơn hiểm trở, lách núi, xuyên ngàn, tạo ra nhiều ghềnh thác rồi đổ ra biển Đông ở Cửa Gianh.

Trong lịch sử, sông Gianh được gọi với tên là Đại Linh Giang. Có nghĩa là dòng sông linh thiêng. Nếu Đèo Ngang là ranh giới thời Đại Cồ Việt và Chiêm Thành sau khi người Việt giành được độc lập (939). Và trước thời kỳ Nam Tiến của người Việt (1069). Thì sông Gianh là ranh giới thời Trịnh – Nguyễn phân tranh giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài (1570-1786) với xung đột vũ trang gần nửa thế kỷ (1627-1672). Chiến trường chính là miền Bố Chính (Quảng Bình). Năm 1558, Nguyễn Hoàng, một danh tướng thời Lê Trung Hưng, con thứ của Nguyễn Kim, sợ bị Trịnh Kiểm mưu hại, đã xin vào trấn thủ Thuận Hoá, mở đầu nhà Nguyễn sau này. Trong cuộc chiến tranh Trịnh Nguyễn, quân Trịnh án ngữ ở đèo Ngang, nhưng thực sự ranh giới Bắc Nam là sông Gianh. Bờ bắc sông có chợ Ba Đồn là nơi quân Trịnh mua đồ ăn uống và trao đổi hàng hóa. Bờ nam sông có một số thành lũy chắc chắn do Đào Duy Từ tổ chức xây đắp, luỹ Thầy dài 18 km, luỹ Trường Dục dài 10 km. Di tích Lũy Thầy, Quảng Bình quan, thành quách của thời Trịnh Nguyễn nay vẫn còn.

Rồi đến những năm tháng kháng chiến chống Pháp, Mỹ. Sông Gianh cũng nằm trong “tọa độ lửa đạn”, bom mìn chiến tranh. Cảng Gianh còn được biết đến là điểm xuất phát của tuyến vận tải đường Hồ Chí Minh trên biển, nơi những con tàu không số ngày đêm cảm tử xuôi Nam, mang theo sức người, sức của của hậu phương miền Bắc. Đế quốc Mỹ đã điên cuồng đánh phá cửa ngõ chiến lược này bằng những vũ khí hiện đại. Trải qua bao cơn tao loạn, sông Gianh mang trên mình đầy chiến công và chứng tích.

Ngày nay khi thủy bộ đã thông suốt, thời binh lửa đã qua, những cách biệt địa lý đã được cầu sông Gianh xóa nhòa để sang sông không phải đơi đò. Gió hòa bình thổi trên triền sông mép nước trong thanh bình, khó ai tưởng tượng được "tọa độ lửa" này năm xưa từng đau thương, kiên cường và vinh quang đến thế. Tượng đài chiến thắng Sông Gianh, cảng Gianh, cầu Gianh… hôm nay sừng sững và uy nghi dưới trời xanh chính là điểm tựa lịch sử vững vàng, minh chứng cho sự chuyển mình và đi lên của vùng đất nơi đôi bờ con sông huyền thoại này.

Sông Gianh là con sông chỉ chảy qua nội tỉnh lớn nhất Việt Nam. Từ thượng nguồn là dãy Trường Sơn, sông Gianh chảy qua nhiều vùng đá vôi hiểm trở. Cũng chính vì thế đã góp phần hình thành nên nhiều hang động đẹp, trong số các nhánh sông có sông Son khá là nổi tiếng chảy qua động Phong Nha. Những mùa không có mưa bão, dòng sông hiền hòa với bóng nước mây trời. Nước sông xanh ngắt như ngọc bích tạo nên một vẻ đẹp huyển ảo say đắm lòng người. Nếu có dịp xuôi thuyền ngược dòng sông Gianh bạn sẽ cảm nhận được vẻ đẹp thanh bình của con sông với những cảnh quan đôi bờ, những kiệt tác của thiên nhiên.

Có người từng so sánh sông Gianh như một cô gái xinh đẹp với nhiều sắc thái đầy thú vị. Nơi thượng nguồn, sông Gianh chảy qua nhiều làng mạc vừa nguyên sơ vừa e ấp. Xuôi về hạ lưu, sông Gianh sôi nổi và đầy sức sống, mang lại vẻ đẹp trù phú, xanh mát cho bao ngôi làng. Đoạn chảy qua trung tâm thị xã Ba Đồn, sông mang nét hiện đại, tươi trẻ của phố xá. Cuối cùng, sông Gianh háo hức và tự tin hòa mình ra biển. Có lẽ vì thế, cư dân sông Gianh cũng mang đậm những khí chất của dòng sông, muôn đời bí ẩn và gợi sự khám phá.

Vẻ đẹp kỳ vĩ, nên thơ của sông Gianh đã trở thành cảm hứng thi ca của bao tao nhân mặc khách và cả những vị hoàng đế khi đặt chân đến đây. Dòng sông vẫn bình lặng trôi, hòa với bóng nước trời mây, núi non trùng điệp, đôi bờ sông Gianh vẫn bình dị và trầm mặc theo thời gian, trải dài theo sông là những xóm làng thuần nông, làng văn hóa, làng nghề.